W dzisiejszych czasach trudno jest nam, zwykłym ludziom, rozszyfrować zakodowane alfabetem runicznym słowa. Jak dawno temu go używano? Czy zapisy runiczne mogą być cennym źródłem informacji o życiu ówczesnych Skandynawów?
Czasy run
Zanim w Skandynawii zaczęto używać alfabetu łacińskiego, posługiwano się runami. Alfabet runiczny można podzielić na dwie wersje: pierwsza – futhark starszy, składający się z 24 znaków, oraz druga – futhark młodszy, złożony tylko z 16 znaków.
Kiedy używano run? Najbardziej prawdopodobnym okresem jest czas panowania języka pranordyckiego urnordisk. Badania wskazują, że było to od około 200 do 750 roku. Czym właściwie był język pranordycki? Był on przede wszystkim wspólny dla krajów skandynawskich. Jest to prajęzyk m.in. współczesnego norweskiego, szwedzkiego, duńskiego.
Ze względu na dzieje Północy oraz małą ilość źródeł nie wiadomo do końca, jak faktycznie mówiono w tym czasie. Język ewoluował i nie dało się również zapisać runami języka mówionego. Z tego powodu język pranordycki jest w większości rekonstruowany, a pomogły w tym głównie domysły naukowców.
Runy również bardzo się zmieniły od czasu wyrzeźbienia pierwszych run do czasu użycia nowszych run w epoce wikingów, prawie tysiąc lat później.
Ocalałe zabytki
Dzisiaj zabytki z tego okresu są bardzo cenne. Jest ich jednak bardzo niewiele i w większości są w słabym stanie. Możemy sobie wyobrazić trwałość drewna lub innych surowców, w których dało się ryć runy. Zatem kamienie to jedne z nielicznych materiałów, które da się dzisiaj odczytać. Poza tym zapisywanie runami wymagało wielkich umiejętności.
Zachowały się pojedyncze inskrypcje w postaci bardzo krótkich informacji. Dłuższe teksty były rzadkością, ograniczano się do krótkich haseł.
Jednym z przykładowych zabytków, odkrytych całkiem niedawno, jest kamień runiczny z gminy Hole w Tyrifjorden. Naukowcy z Muzeum Historii Kultury odkryli ten kamień w 2021 roku, a wiek inskrypcji na nim wypisanych oceniają na około 1800–2000 lat.
Badacze uważają, że może to być jeden z najstarszych przykładów języka pisanego w Skandynawii.
Najstarsze znane inskrypcje runiczne były często wyryte na przedmiotach, takich jak broń, biżuteria, narzędzia, grzebienie, czy amulety.
Długi okres używania run
W krajach nordyckich runy zostały zastąpione literami łacińskimi między 1000 a 1200 rokiem. Mimo to w niektórych miejscach były one używane przez całe średniowiecze do około 1500 roku, najdłużej na Gotlandii i Islandii. Mówi się, że Sámi używali run do XVIII wieku. W niektórych miejscach w głębi Szwecji runy były pisane aż do XIX wieku.
Rola magiczna
Futhark w swoich czasach pełnił rolę magiczna. Zapewniał ludziom połączenie świata ludzi i bogów. Wierzono, że alfabet runiczny został przekazany ludzkości przez Odyna, a runy stały się pomostem między dwoma światami.
Alfabet magiczny doprowadził również do utrudnienia odczytu run. Posługiwano się nim w taki sposób, aby ukryć informacje. Dlatego może być zapisany np. od prawej do lewej, od dołu do góry, stosowano też skróty i uproszczenia.
Runy to zdecydowanie fascynujący rozdział w dziejach Skandynawii.